• 
• 

Digitalisering: kansen en risico’s

In dit artikel lees je meer over:

• Wat is digitalisering?
• Waarom moeten we nadenken over digitalisering?
• Wat zijn de kansen van digitalisering?
• Welke risico’s zijn er?
• Hoe staat het met wetgeving voor digitalisering?
• Hoe ziet de digitale toekomst eruit?
• Wat vindt en doet de SER?

Wat is digitalisering?

Digitalisering is een breed begrip dat duidt op een veelheid van (nieuwe) digitale technologieën en de impact daarvan op onze wereld. Een voorbeeld van een digitale technologie is kunstmatige intelligentie, dat duidt op machines of systemen die zichzelf steeds intelligenter maken door voortdurend hun omgeving te analyseren en actie te ondernemen om specifieke doelen te bereiken. Digitalisering gaat over de impact die deze en andere technologieën hebben op bestaande processen, ons gedrag, organisaties en instituties. Digitalisering drijft op drie kurken: steeds meer data, een steeds grotere rekenkracht en steeds sterkere onderlinge verbondenheid van apparaten.

Waarom moeten we nadenken over digitalisering?

Digitalisering heeft onze samenleving al enorm veranderd. Denk aan de vanzelfsprekendheid waarmee we een routeplanner gebruiken, onze telefoon activeren met Face ID, werkoverleggen hebben via Teams en ’s avonds via het scherm een maaltijd bestellen. In het dagelijks leven staan we vaak niet stil bij de wereld die áchter al dat gemak zit. Het is gewoon fijn dat het werkt. En dat ís het ook.

Tegelijk: digitale ontwikkelingen gaan voortdurend verder en het is goed om niet alleen te profiteren van de voordelen, maar ook na te denken over de risico’s die digitalisering met zich meebrengt. Er zijn bijvoorbeeld risico’s voor onze privacy. Ook is het goed dat we ons realiseren dat grote techbedrijven steeds meer invloed hebben op wat wij aan informatie te zien krijgen. Daarnaast is het belangrijk om oog te hebben voor mensen die moeite hebben met de snelheid van digitale ontwikkelingen of die door de digitalisering hun baan dreigen te verliezen.

Wat zijn de kansen van digitalisering?

Digitalisering brengt grote voordelen met zich mee, zoals:
• innovatie
• vraag en aanbod vinden elkaar beter
• nieuwe werkgelegenheid
• inclusieve samenleving
• verduurzaming

Innovatie
Digitalisering zorgt ervoor dat er tal van nieuwe producten en diensten op de markt komen. Veel daarvan maken het leven beter en plezieriger. Innovatieve toepassingen variëren van zelfrijdende auto’s tot algoritmes waarmee (zeldzame) medische diagnoses nauwkeuriger kunnen worden gesteld.

Vraag en aanbod vinden elkaar beter
Door digitalisering veranderen onze economische waardeketens. Vraag en aanbod van zowel consumenten/burgers als van bedrijven kunnen elkaar steeds makkelijker vinden op digitale platforms als Uber en Airbnb. Die nieuwe platforms geven mensen laagdrempelig de kans om zelf een dienst of product aan te bieden. 

Nieuwe werkgelegenheid
Digitalisering zorgt ook voor veel nieuwe banen: er zijn mensen nodig om nieuwe technologieën te ontwikkelen en nieuwe, gedigitaliseerde machines te produceren. Ook indirect ontstaan er nieuwe banen, voor mensen die met die nieuwe technologieën en machines aan het werk gaan.

Verduurzaming
Klimaat en milieu kunnen profiteren van digitalisering. Denk aan slimme meter die ons helpt om ons energieverbruik thuis optimaal in te regelen. Ook op grote schaal kan digitalisering bijdragen aan de optimale inzet van (groene) energiebronnen. 

Welke risico’s zijn er?

Risico’s van digitalisering zijn er bijvoorbeeld op het gebied van:
• privacy
• veranderingen op de arbeidsmarkt
• de positie van de burger
• inclusieve samenleving
• verduurzaming

Privacy
Als digitale diensten of producten ‘gratis’ lijken, is dat vaak omdat we betalen met onze gegevens. Daarnaast vormen datalekken een potentiële bedreiging voor onze privacy. Ook grote techbedrijven die op basis van algoritmes bepalen wat wij te zien krijgen op bijvoorbeeld YouTube of Facebook, dringen binnen in onze persoonlijke levenssfeer. Digitalisering leidt zo tot nieuwe vragen op het gebied van privacy, digitale veiligheid en intellectueel eigendomsrecht.

Veranderingen op de arbeidsmarkt
Digitalisering zorgt voor nieuwe banen, maar laat ook banen verdwijnen. Het gaat met name om banen in min of meer gestandaardiseerde processen voor productie of administratie. Een grote uitdaging is om alle mensen die hun baan (dreigen te) verliezen, tijdig om te scholen voor een andere baan. Dit maakt ‘een leven lang leren en ontwikkelen’ des te belangrijker: bijscholing moet niet pas beginnen als we onze baan dreigen te verliezen, maar vrijwel direct nadat we de schoolbanken verlaten.

De positie van de burger
Grote techbedrijven die bepalen wat wij te zien krijgen op onze tijdlijn of in onze zoekresultaten, hebben daarmee rechtstreekse invloed op ons sociale netwerk en onze opvattingen. Zo zorgen ze ervoor, subtiel maar onmiskenbaar, dat de vrijheid van burgers op het spel staat. Hun marktmacht is daarmee vele malen groter dan voorheen. Ook een ‘doorgedigitaliseerde’ overheid kan de burger in de knel brengen. Onder meer de Toeslagenaffaire en de trage afhandeling daarvan laat zien wat het voor burgers betekent als de computer ‘nee’ zegt en het (vrijwel) onmogelijk is om een mens aan de lijn te krijgen die een andere beslissing kan nemen.

Inclusieve samenleving
Niet iedereen kan meegaan met de snelle digitalisering die onze samenleving doormaakt. Bijvoorbeeld ouderen en laaggeletterden hebben soms moeite met zaken die ze digitaal moeten regelen. Ook voor sommige werkenden gaan de digitale ontwikkelingen te snel. Bij elkaar gaat het om een grote groep mensen. De vraag ‘Hoe zorgen we voor een inclusieve samenleving?’ wordt door digitalisering dus extra actueel.

Verduurzaming
Digitalisering brengt een enorme toename van energieverbruik met zich mee. Tegelijk staat Nederland voor de opgave flink te verduurzamen. Digitalisering lijkt verduurzaming vaak nog in de weg te staan, terwijl het er met ‘slimme’ toepassingen juist aan zou kunnen bijdragen. 

Hoe staat het met wetgeving voor digitalisering?

Veel wetgeving op het gebied van digitalisering komt uit Brussel. Daarbij gaat het met name om ‘grote’ thema’s als het begrenzen van de macht van techbedrijven en het bewaken van grondrechten. De Europese Unie is bezig met wetgeving, onder meer over het gebruik van data en de werking van digitale diensten. Daarnaast is er ook nationale wetgeving die een duidelijke link heeft met digitalisering: waar staan we grote datacenters toe en hoe gaan we om met de impact die die centers hebben op ons energienet? Ook het Digitaal Stelsel Omgevingswet, dat de digitale ondersteuning is van de Omgevingswet die in 2023 ingaat, raakt aan digitaliseringsvraagstukken.
Veel wetgeving is dus nog in de maak. Digitale ontwikkelingen vóór zijn met wetgeving, is bijna onmogelijk. Dat hoeft geen onoverkomelijk probleem te zijn; nadelen van digitalisering kunnen ook nadat ze zich voordoen met wetgeving worden ‘rechtgezet’.

Hoe ziet de digitale toekomst eruit?

Veel technologische toepassingen die grote invloed zullen hebben onze toekomst, moeten nu nog worden uitgevonden. Niemand weet dus hoe onze digitale toekomst eruitziet. Wel is duidelijk dat we ons structureel zullen moeten bezighouden met zowel de nieuwe kansen als de nieuwe risico’s die die ontwikkelingen met zich meebrengen.

Wat vindt en doet de SER?

De SER ziet dat digitalisering een steeds breder en belangrijker onderwerp is geworden, dat invloed heeft op alle terreinen van ons leven en onze samenleving. Digitalisering moet daarom geen losstaand onderwerp zijn, maar een integraal onderdeel van alle andere onderwerpen waar de SER zich mee bezighoudt, van Europa tot een leven lang ontwikkelen. De SER heeft daarom in 2021 de Werkgroep Digitale Transitie opgericht, die werkt aan die integrale benadering, bijvoorbeeld bij alle lopende adviestrajecten. De SER vindt dat overheid, bedrijven en instellingen bij digitaliseringstoepassingen en -vraagstukken gebruik moeten maken van de nieuwste kennis en inzichten. Uitgangspunt daarbij moet altijd zijn dat digitalisering bijdraagt aan een inclusievere en gelijkere samenleving.

Eerdere SER-adviezen

De SER heeft sinds 1987 diverse adviezen uitgebracht die over technologie en digitalisering gaan. Steeds weer wees de SER op kansen en risico’s van actuele technologische ontwikkelingen en benadrukte de raad het belang van een arbeidsmarkt en een samenleving waarin iedereen kan meedoen en gelijke kansen krijgt.

Verkenningen, adviezen en andere publicaties van recente datum zijn:
• Hybride werken (2022)
• MLT 2021-2025 (2021, Advies over sociaaleconomisch beleid op de middellange termijn)
• Zorg voor de toekomst (2020)
• Hoe werkt de platformeconomie? (2020)
• Prioriteiten voor een fair Europa: samen sterker in een onzekere wereld (2019, onder andere over digitalisering)
• Handreiking voor ondernemingsraden: in vijf stappen naar een scholingsplan (over het omgaan met technologische ontwikkelingen, 2018)
• Mens en technologie: samen aan het werk (2016)

De SER heeft diverse lopende adviestrajecten die (deels) over digitalisering gaan.