• 
• 

Digitalisering: kansen en risico’s

In dit artikel lees je meer over:

• Wat is digitalisering?
• Waarom moeten we nadenken over digitalisering?
• Wat zijn de kansen van digitalisering?
• Welke risico’s zijn er?
• Hoe staat het met wetgeving voor digitalisering?
• Hoe ziet de digitale toekomst eruit?
• Wat vindt en doet de SER?

Wat is digitalisering?

Digitalisering is een breed begrip dat duidt op het toegenomen gebruik van data, geavanceerde machines en computerprogramma’s. Het heeft daarbij impact op bestaande processen, ons gedrag, organisaties en instituties, die samen onze manier van samenleven en werken bepalen. Het is een verandering die vanaf eind 20e eeuw sterk is toegenomen en nog altijd doorgaat. De ontwikkelingen in digitalisering worden versterkt door het groeiende gebruik van data, grotere rekenkracht en sterkere onderlinge verbondenheid van apparaten.

Sinds een paar jaar is vooral kunstmatige intelligentie (AI) in opkomst, dit zijn machines of systemen waarmee intelligent gedrag wordt nagebootst. Hieraan liggen vaak grote rekenmodellen aan ten grondslag. Daarmee kan bijvoorbeeld voortdurend de omgeving worden geanalyseerd en acties in gang worden gezet om specifieke doelen te bereiken.  

Waarom moeten we nadenken over digitalisering?

Digitalisering heeft onze samenleving al enorm veranderd. Denk aan de vanzelfsprekendheid waarmee we een routeplanner gebruiken, onze telefoon activeren met Face ID, werkoverleggen hebben via Teams en ’s avonds via het scherm een maaltijd bestellen. In het dagelijks leven staan we vaak niet stil bij de wereld die áchter al dat gemak zit. Het is gewoon fijn dat het werkt. En dat ís het ook.

Tegelijk: digitale ontwikkelingen gaan voortdurend verder en het is goed om niet alleen te profiteren van de voordelen, maar ook na te denken over de risico’s die digitalisering met zich meebrengt. Er zijn bijvoorbeeld risico’s voor onze privacy. Ook is het goed dat we ons realiseren dat grote techbedrijven steeds meer invloed hebben op wat wij aan informatie te zien krijgen. Daarnaast kan niet iedereen de snelheid van digitale ontwikkelingen bijbenen en lopen sommige mensen  het risico om door digitalisering hun baan te verliezen. Het is belangrijk om oog te hebben voor deze groep.

Wat zijn de kansen van digitalisering?

Digitalisering brengt grote voordelen met zich mee, zoals:

• innovatie
• betere match van vraag en aanbod
• nieuwe werkgelegenheid
• verduurzaming
  

Innovatie
Digitalisering zorgt ervoor dat er tal van nieuwe producten en diensten op de markt komen. Veel daarvan maken het leven beter en plezieriger. Innovatieve toepassingen variëren van zelfrijdende auto’s tot algoritmes waarmee (zeldzame) medische diagnoses nauwkeuriger kunnen worden gesteld.

Betere match van vraag en aanbod
Door digitalisering kunnen vraag en aanbod van zowel consumenten/burgers als van bedrijven elkaar steeds makkelijker vinden op digitale platforms als Uber en Airbnb. Die nieuwe platforms geven mensen laagdrempelig de kans om zelf een dienst of product aan te bieden. 
 
Nieuwe werkgelegenheid
Digitalisering zorgt ook voor veel nieuwe banen: er zijn mensen nodig om nieuwe technologieën te ontwikkelen en nieuwe, gedigitaliseerde machines te produceren. Ook indirect ontstaan er nieuwe banen, voor mensen die met die nieuwe technologieën en machines aan het werk gaan.

Verduurzaming
Klimaat en milieu kunnen profiteren van digitalisering. Denk aan slimme meter die ons helpt om ons energieverbruik thuis optimaal in te regelen. Ook op grote schaal kan digitalisering bijdragen aan de optimale inzet van (groene) energiebronnen.

Welke risico’s zijn er?

Risico’s van digitalisering zijn er bijvoorbeeld op het gebied van:

• privacy
• veranderingen op de arbeidsmarkt
• de positie van de burger
• inclusieve samenleving
• verduurzaming

Privacy
Voor veel digitale diensten worden gegevens verzameld en gebruikt. Dit zorgt ervoor dat er ook een markt is ontstaan waar deze gegevens worden verhandeld. Vooral digitale diensten of producten die ‘gratis’ lijken, betalen we met onze gegevens. Ook grote techbedrijven die op basis van algoritmes bepalen wat wij te zien krijgen op bijvoorbeeld YouTube of Facebook, kunnen deze gegevens verhandelen. Daarnaast vormen datalekken een potentieel risico dat  onze (persoons)gegevens op straat komen en misbruikt kunnen worden. 

Veranderingen op de arbeidsmarkt
Digitalisering zorgt voor nieuwe banen, maar laat ook banen verdwijnen. Het gaat met name om banen in min of meer gestandaardiseerde processen voor productie of administratie. Ook worden complexere banen steeds meer bedreigd door nieuwe AI-toepassingen. Een grote uitdaging is om alle mensen die hun baan (dreigen te) verliezen, tijdig om te scholen voor een andere baan. Dit maakt ‘een leven lang leren en ontwikkelen’ des te belangrijker: bijscholing moet niet pas beginnen als we onze baan dreigen te verliezen, maar vrijwel direct nadat we de schoolbanken verlaten.

De positie van de burger
Grote techbedrijven die de platforms en websites beheren, hebben rechtstreekse invloed op ons sociale netwerk en wat we te zien krijgen op onze tijdlijn. Zo kunnen ze ervoor zorgen, subtiel maar onmiskenbaar,  dat de vrijheid van burgers op het spel staat. Ze hebben daarmee niet alleen invloed op onze aankopen, maar ook op onze blik op de wereld Ook de overheid kan de burger in de knel brengen, als ze teveel vertrouwen op digitale technologie. Onder meer de Toeslagenaffaire en de trage afhandeling daarvan laat zien wat het voor burgers betekent als de computer ‘nee’ zegt en het (vrijwel) onmogelijk is om een mens aan de lijn te krijgen die een beslissing kan uitleggen of veranderen.

Inclusieve samenleving
Niet iedereen kan meegaan met de snelle digitalisering die onze samenleving doormaakt. Bijvoorbeeld ouderen en laaggeletterden hebben soms moeite met zaken die ze digitaal moeten regelen. Ook voor sommige werkenden gaan de digitale ontwikkelingen te snel. Bij elkaar gaat het om een grote groep mensen. De vraag ‘Hoe zorgen we voor een inclusieve samenleving?’ wordt door digitalisering dus extra actueel.

Verduurzaming
Digitalisering brengt een enorme toename van energieverbruik met zich mee. Om digitale technologie draaiende te houden zijn grote datacentra  nodig met een groot energie- en waterverbruik. Ook zijn er grondstoffen nodig voor onze digitale apparaten. Tegelijk kan digitalisering met ‘slimme’ toepassingen juist bijdragen aan de opgave om Nederland flink te verduurzamen. 

Hoe staat het met wetgeving voor digitalisering?

Veel wetgeving op het gebied van digitalisering komt uit Brussel. Daarbij gaat het met name om ‘grote’ thema’s als het begrenzen van de macht van techbedrijven en het bewaken van grondrechten. De Europese Unie heeft de afgelopen jaren een aantal verordeningen opgesteld die de gevaarlijke elementen van digitalisering verlichten:

• Algemene verordeningen gegevensbescherming (AVG): beschermt het recht op privacy en tegen oneerlijk gebruik van (persoons-)gegevens 
• AI Act: reguleert de maatregelen die getroffen moeten worden om de AI op een verantwoorde manier in te zetten. Daarvoor worden verschillende toepassingen onderverdeeld in vier niveaus op basis van het risico voor gezondheid, veiligheid en fundamentele rechten.
• Digital Services Act (DSA): reguleert alle online platform-diensten door gebruikers te beschermen, online misleiding en illegale informatie aan te pakken en een gelijk speelveld te realiseren voor gebruikers.
• Digital Markets Act (DMA): beperkt de marktmacht van grote online platforms, zogenoemde Poortwachters. Hierdoor hebben innovaties en startende technologiebedrijven meer kans om te groeien en hebben consumenten een ruimer aanbod aan diensten. 

Daarnaast is er ook nationale wetgeving die een duidelijke link heeft met digitalisering: waar staan we grote datacenters toe en hoe gaan we om met de impact die die centers hebben op ons energienet? Ook het Digitaal Stelsel Omgevingswet, dat de digitale ondersteuning is van de Omgevingswet die in 2023 is ingegaan, raakt aan digitaliseringsvraagstukken.

Hoe ziet de digitale toekomst eruit?

Digitalisering is nog altijd in beweging en nieuwe technologische toepassingen worden nog steeds uitgevonden. Niemand weet dus hoe onze digitale toekomst eruitziet. Wel is duidelijk dat we ons structureel moeten bezighouden met zowel de nieuwe kansen als de nieuwe risico’s die die ontwikkelingen met zich meebrengen.

Wat vindt en doet de SER?

De SER ziet dat digitalisering een steeds breder en belangrijker onderwerp is geworden, dat invloed heeft op alle terreinen van ons leven en onze samenleving. Daarom vindt de SER dat overheid, bedrijven en instellingen bij digitaliseringstoepassingen en -vraagstukken gebruik moeten maken van de nieuwste kennis en inzichten. Uitgangspunt daarbij moet altijd zijn dat digitalisering bijdraagt aan een inclusievere en gelijkere samenleving. Digitalisering moet daarom geen losstaand onderwerp zijn, maar een integraal onderdeel van alle andere onderwerpen waar de SER zich mee bezighoudt, van Europa tot een leven lang ontwikkelen. Daarom heeft de SER de Werkgroep Digitale Transitie opgericht die in 2023 is overgegaan tot de huidige commissie. Vanaf begin 2024 heeft de commissie primair gewerkt aan het SER-advies, AI en de toekomst van werk. In 2025 wordt het definitieve rapport gepubliceerd.  

Eerdere SER-adviezen

De SER heeft sinds 1987 diverse adviezen uitgebracht die over technologie en digitalisering gaan. Steeds weer wees de SER op kansen en risico’s van actuele technologische ontwikkelingen, en benadrukte de raad het belang van een arbeidsmarkt en een samenleving waarin iedereen kan meedoen en gelijke kansen krijgt.

Verkenningen, adviezen en andere publicaties van recente datum zijn:

• Beleidsagenda Europese Unie 2024-2029 (2023)
• Hybride werken (2022)
  
• MLT 2021-2025 (2021, Advies over sociaaleconomisch beleid op de middellange termijn)
  
• Zorg voor de toekomst (2020)
  
• Hoe werkt de platformeconomie? (2020)
  
• Prioriteiten voor een fair Europa: samen sterker in een onzekere wereld (2019, onder andere over digitalisering)
  
• Handreiking voor ondernemingsraden: in vijf stappen naar een scholingsplan (over het omgaan met technologische ontwikkelingen, 2018)
  
• Mens en technologie: samen aan het werk (2016)