Nog nooit waren zoveel mensen in Nederland aan het werk, tegelijkertijd was het aantal vacatures ook nooit eerder zo hoog. De krapte op de arbeidsmarkt slaat alle records. Tegenover elke 100 werklozen stonden eind maart 2022 133 vacatures. Wat zijn de oorzaken voor de krapte en vooral: wat zijn de oplossingen?
Tekst: Corien Lambregtse
Aan het woord:
Bas ter Weel,
directeur SEO Economisch Onderzoek, hoogleraar economie Universiteit van Amsterdam, kroonlid SER
Gerard van Essen,
senior beleidsmedewerker arbeidsmarktvraagstukken SER
Wachtlijsten in de jeugdzorg, ggz en de kinderopvang, een versoberde dienstregeling in het openbaar vervoer, beperkte openingstijden van winkels en recentelijk zelfs de sluiting van een verkeerstunnel. Het tekort aan menskracht leidt in de hele samenleving tot ongekende situaties. Wat is er met de arbeidsmarkt aan de hand?
Een ‘perfect storm’: alles hielp mee om deze situatie te creëren
“Dit kun je wel een ‘perfect storm’ noemen”, verklaart Bas ter Weel, directeur van SEO Economisch Onderzoek, hoogleraar economie aan de Universiteit van Amsterdam en kroonlid SER. “Alles hielp mee om deze situatie te creëren. Voordat de coronapandemie uitbrak, was de arbeidsmarkt al krap, en toen de economie weer op gang kwam, nam die krapte alleen maar toe. Sterker nog: dankzij financiële steun van de overheid zijn veel bedrijven overeind gebleven die het onder normale omstandigheden niet zouden hebben gered.
“De economie draaide al op volle toeren en het coalitieakkoord deed daar nog een paar scheppen bovenop, met investeringen in de energietransitie, de aanpak van de stikstof- en woningcrisis en extra geld voor de versterking van de publieke sector. De rente en inflatie waren ongekend laag, doordat de Europese Centrale Bank sinds de financiële crisis enorm veel geld in de economie heeft gepompt. Geld was dus zo ongeveer gratis.”
‘Als arbeid relatief goedkoop is, is er geen prikkel om te besparen op arbeid’
Door de lage inflatie bleven ook de lonen relatief laag. “Als arbeid relatief goedkoop is, is er geen prikkel om te besparen op arbeid”, zegt Ter Weel. “Er is minder noodzaak om te investeren in innovaties en een hogere arbeidsproductiviteit. Dit alles leidt ertoe dat er meer mensen dan ooit aan het werk zijn en het aantal vacatures hoger is dan ooit. Daar komt de vergrijzing nog eens bij: de komende tien jaar gaat een enorme groep mensen met pensioen. De vervangingsvraag die daaruit voortkomt, legt extra druk op de arbeidsmarkt.”
Ter Weels conclusie: “De arbeidsmarkt is oververhit. De kranen zijn met jarenlange lage rente en forse overheidsimpulsen opengedraaid, maar we zijn vergeten ze langzamerhand dicht te draaien. Natuurlijk: de grote transitievraagstukken hebben urgentie, maar die vraagstukken zijn niet van vandaag of gister. Waarom moeten ze per se morgen zijn opgelost? Waarom moeten ze allemaal tegelijk aangepakt? Het risico van dit beleid is dat de gestelde doelen niet worden behaald of tegen veel hogere kosten dan met een normale arbeidsmarkt.”
Artikel gaat verder onder het kader.
Bron: CPB
Records op de arbeidsmarkt
Eind maart 2022 waren er ruim 11 miljoen banen, meldde het CBS. Een record. Tegelijkertijd stonden er 451.000 vacatures open; de meeste in de handel (90.000), de zakelijke dienstverlening (74.000) en de zorg (61.000). In de horeca (45.000 vacatures) is de situatie relatief gezien het nijpendst. Per 1000 banen zijn er 112 vacatures. Het gebeurde nog niet eerder dat er in enige bedrijfstak een vacaturegraad boven de 100 werd gemeten. In het eerste kwartaal van 2022 waren er 338 duizend mensen werkloos; 3,5 procent van de beroepsbevolking. De werkloosheid bereikte hiermee sinds 2003 een laagterecord. 24 procent van de werklozen was een jaar of langer op zoek naar werk. Een kwartaal eerder was dit 25 procent.
Er zijn een paar knoppen waaraan gedraaid kan worden
De grote vraag: wat is er nodig om de knelpunten op de arbeidsmarkt op te lossen en hoe kunnen de overheid, de werkgevers en de werknemers daaraan bijdragen? Daar wordt binnen de SER grondig over nagedacht, mede naar aanleiding van een adviesaanvraag van de regering over het arbeidsmarktvraagstuk in maatschappelijke sectoren. In mei bracht de SER het briefadvies Arbeidsmarktproblematiek Maatschappelijke Sectoren uit met maatregelen die op korte termijn kunnen worden ingezet om knelpunten op te lossen. Het streven is dat in het najaar van 2022 een volledig advies volgt, met aanbevelingen voor de lange termijn.
“Er zijn een paar knoppen waaraan gedraaid kan worden”, zegt Gerard van Essen, senior beleidsmedewerker arbeidsmarktvraagstukken bij de SER. “Je kunt iets doen om het aanbod van arbeid te vergroten, je kunt proberen meer te doen met dezelfde mensen en je kunt ervoor zorgen dat vraag en aanbod van arbeid beter bij elkaar passen. Dat klinkt eenvoudig, maar de praktijk is weerbarstig. Daar gaan de SER-adviezen dus over.”
Zorgen dat meer mensen gaan werken
De uitdaging is: zorgen dat meer mensen gaan werken. Bij alle verhalen over krapte zou je haast vergeten dat er ook nog een groot arbeidspotentieel is dat níét wordt benut. Volgens het CBS gaat het over vier groepen mensen: ten eerste werklozen, ten tweede mensen die direct beschikbaar zijn voor werk, maar niet recent hebben gezocht, ten derde mensen die niet beschikbaar zijn, maar wel hebben gezocht en ten slotte onderbenutte deeltijdwerkers met de wens en mogelijkheid om direct meer uren te werken.
Dit zogeheten ‘onbenut arbeidspotentieel’ bestond eind maart uit 1,1 miljoen mensen. 169.000 minder dan net voor de coronacrisis, maar toch nog steeds een grote groep. Deze mensen mogen niet worden vergeten als het over oplossingen voor de arbeidsmarkt gaat, zegt Monique Kremer, voorzitter van de Adviesraad Migratie en bijzonder hoogleraar Actief Burgerschap aan de Universiteit van Amsterdam.
Kans om mensen te betrekken die tot nu toe buiten de boot vielen
“Er zit een grote groep statushouders en vluchtelingen bij, die nog steeds nauwelijks aan de bak komt”, zegt Kremer. “Datzelfde geldt voor mensen met een arbeidsbeperking en een grote groep werklozen die langdurig in de bijstand zit. Het zijn mensen die prima kunnen bijdragen aan de invulling van vacatures, mits werkgevers wat meer moeite doen om hen op de goede plaats te krijgen, bijvoorbeeld door passende banen te creëren, extra scholing te organiseren of begeleiding te bieden.”
Kremer ziet de krapte op de arbeidsmarkt als kans om mensen te betrekken die tot nu buiten de boot vielen, maar graag willen meedoen. “Laten we hier prioriteit aan geven, en daarnaast ook nadenken over de inzet van nieuwe arbeidsmigranten.”
Goed doordachte visie op arbeidsmigratie nodig
Het binnenhalen van nieuwe arbeidsmigranten en kennismigranten van buiten de EU wordt steeds vaker genoemd als oplossing om vacatures in te vullen. Maar Kremer is geen voorstander van ‘snelle oplossingen’. “We moeten er goed over nadenken welke arbeidsmigranten we binnenhalen, wat we van hen vragen en wat we hun bieden. Willen we goedkope, laaggeschoolde arbeidsmigranten binnenhalen om de distributiecentra te bemensen en in de kassen te werken, of willen we kennismigranten binnenhalen die ons helpen op het gebied van digitalisering, verduurzaming en innovaties?
“Beseffen we dat met die mensen ook hun gezinnen meekomen, dat we aan hen huisvesting en zorg moeten bieden en hun kinderen onderwijs? Kijk naar de misstanden die er nu al zijn rond de arbeidsomstandigheden, huisvesting en zorg voor arbeidsmigranten. Lees het rapport Geen Tweederangsburgers van de commissie-Roemer. Er is nog heel wat werk te doen.”
Volgens Kremer heeft Nederland een goed doordachte visie op arbeidsmigratie nodig, ook op arbeidsmigratie van buiten de EU. “Veel andere Europese landen zijn daar al veel verder mee. Nederland loopt achter de feiten aan en is hier alleen ad-hoc mee bezig. Als Adviesraad Migratie pleiten wij ervoor om een brede commissie in te stellen om over het arbeidsmigratievraagstuk na te denken, een maatschappelijke discussie te initiëren en met een advies aan het kabinet te komen.
‘De overheid moet zelf de regie nemen op arbeidsmigratie’
“De overheid moet het arbeidsmigratievraagstuk niet aan de markt overlaten, maar zelf de regie nemen op arbeidsmigratie. Ze moet de arbeidsmarkt actief reguleren, bijvoorbeeld door eisen te stellen aan de kwaliteit van werk en aan de randvoorwaarden: huisvesting, zorg en onderwijs. Dit voorkomt dat we met kortetermijnoplossingen op de langere termijn vooral nieuwe problemen creëren.”
Grote winst als meer mensen meer uren gaan werken
Een groot deel van de arbeidsmarktkrap¬te kan worden opgelost als meer mensen meer uren gaan werken. “Nederland is kampioen deeltijdwerk”, zegt Ter Weel. “Als we het makkelijker en aantrekke¬lijker maken om meer uren te werken, en als die extra uren dan ook echt iets opleveren voor de betrokkenen, zou dat enorm helpen om de arbeidsmarkt te verruimen. Het is nu te vaak zo dat extra werken niet loont, omdat allerlei fiscale regelingen wegvallen. Daar moet het kabinet iets aan doen.”
Van Essen: “Het zit ‘m ook in betere randvoorwaarden zoals kinderopvang en de mogelijkheden om hybride (deels thuis, deels op het werk) te werken. En in betere vervoersmogelijkheden zodat mensen gemakkelijker naar hun werk kunnen komen. In dunbevolkte gebieden is verminderd openbaar vervoer een probleem.”
Ruim een vijfde van de mannen en bijna driekwart van de vrouwen in Nederland werkt in deeltijd. Daarmee zijn we koploper deeltijdwerken in de EU. In totaal gaat het om 4,5 miljoen werkenden (eerste kwartaal 2022). Deeltijders die meer uren willen werken en hiervoor direct beschikbaar zijn, worden gerekend tot het onbenut arbeidspotentieel. In het eerste kwartaal waren dit er 491 duizend.
Hogere kwaliteit van arbeid nodig: meer autonomie, minder administratieve belasting
Het aantrekkelijker maken om meer uren te werken kan betekenen dat de salarissen omhoog moeten, maar dat zeker niet alleen, meent Kremer. “Belangrijker is dat de kwaliteit van arbeid omhooggaat. Dat vraagt om goed werkgeverschap. Geef mensen meer autonomie, zodat ze hun werk kunnen inrichten op de manier die het best bij hen past. Uit onderzoek blijkt dat de autonomie van medewerkers de laatste jaren is afgenomen. Daardoor haken mensen af of raken ze burned-out. Door meer aandacht te besteden aan de kwaliteit van werk, kunnen werkgevers hun werknemers behouden en blijven mensen langer vitaal en gezond.”
‘De lastendruk is een veelkoppig monster’
“Het helpt ook als de overheid de administratieve belasting in publieke sectoren terugdringt”, zeggen Ter Weel en Van Essen. “De regulering en verantwoordingsplicht zijn doorgeslagen. Mensen in de zorg en het onderwijs hebben niet voor hun vak gekozen om eindeloze formulieren in te vullen. De lastendruk is een veelkoppig monster, maar als de overheid die red tape nu echt aanpakt, wordt het werken in de publieke sector een stuk leuker.”
Ook een deel van de oplossing: betere aansluiting vraag en aanbod
Een deel van de oplossing zit ten slotte in het verbeteren van de aansluiting tussen vraag en aanbod van arbeid. Van Essen: “Dit vraagt een goede infrastructuur voor een leven lang leren en van-werk-naar-werk-trajecten. Het doel is dat mensen wendbaarder worden en makkelijker van de ene baan naar de andere overstappen. Dit vraagt om aandacht voor skills, maar ook om betere voorlichting aan scholieren en studenten over de arbeidsmarktperspectieven na een bepaalde studie, om te voorkomen dat zij later spijt krijgen van hun studiekeuze.”
Aan de problemen op de arbeidsmarkt is dus heel wat te doen. Zowel de overheid als werkgevers en werkenden kunnen daaraan bijdragen. “Krapte is altijd tijdelijk”, zegt Ter Weel nuchter. “Het is een kwestie van beprijzing als het aanbod de vraag niet kan bijhouden. Zodra arbeid duurder wordt, is dat een prikkel om andere oplossingen te zoeken, bijvoorbeeld in nieuwe technologie. Maar we moeten ook onvermijdelijk keuzes maken en prioriteiten stellen, zowel als het gaat over de zorg als over de energietransitie. Niet alles kan en zeker niet alles tegelijk. Daar moeten we het als samenleving over hebben.”
Dit artikel verscheen ook in het papieren themanummer van SERmagazine over de krappe arbeidsmarkt.
De SER heeft de afgelopen twee jaar verschillende adviezen over de arbeidsmarkt uitgebracht. Het meest recente advies is het Briefadvies Arbeidsmarktproblematiek maatschappelijke sectoren (mei 2022). Dit gaat over maatregelen die op korte termijn kunnen worden ingezet om de knelpunten op de arbeidsmarkt te verminderen. Eerder dit jaar verscheen het advies Hybride werken, met aanbevelingen om werknemers voldoende zeggenschap te geven om de kansen van hybride werken (tijds- en plaatsonafhankelijk werken) te benutten, om de wetgeving op dit punt bij te stellen en om te stimuleren dat werkgever en werknemer samen tot afspraken komen over de invulling van hybride werken, zodat iedereen de kansen kan benutten die hybride werken biedt. Vorig jaar bracht de SER ook het Middellange Termijn-advies (MLT-advies) uit voor het nieuwe kabinet en een advies Aan de slag voor de zorg. Dit zorg-advies bevat een agenda met vijf punten om mensen die in de zorg (willen) werken, te motiveren en vast te houden. Op het platform Werkwijzer vluchtelingen biedt de SER werkgevers adviezen, tools en handreikingen om vluchtelingen werk en de nodige begeleiding te bieden.
