Wat is de impact van het sociaal leenstelsel op jongeren? 4 verhalen
Het sociaal leenstelsel lijkt effectief: jongeren studeren goedkoper en sneller af. Maar de prijs die zij betalen is groot, zegt het SER Jongerenplatform. Met alle gevolgen van dien. Het platform adviseert over een nieuw stelsel, met minder financiële druk voor jongeren. Vier ervaringsdeskundigen geven hun kijk op de zaak.
Felix de Fijter
Aan het woord:
August de Heij,
studieadviseur Universiteit van Amsterdam
Sofya Wattjes,
studeert Ruimtelijke ontwikkeling aan de Hogeschool van Rotterdam
Nathalie Rompen,
hbo-counselor MBO College Airport & Amstelland
Het studievoorschotstelsel voor het hoger onderwijs – beter bekend als het sociaal leenstelsel – werd geïntroduceerd in 2015. De basisbeurs verdween. Het geld dat hiermee vrijkwam, moest gebruikt worden om de kwaliteit van het onderwijs te verbeteren.
Het ministerie van Onderwijs concludeerde vorig jaar dat het leenstelsel doeltreffend en doelmatig is. Maar hoe ervaren en beleven jongeren het zelf? Een stuk minder positief, concludeert het SER Jongerenplatform in de verkenning Studeren zonder druk: voorstel voor een nieuw stelsel van studiefinanciering. Hierin nam het vier gebieden onder de loep: 1) De gevolgen voor de zelfstandigheid en het toekomstperspectief van studenten, 2) hun welzijn en weerbaarheid, 3) de bevordering van kansengelijkheid en 4) de mate waarin studenten mogelijkheden krijgen zich tijdens hun studententijd breed te ontwikkelen. Het stelsel heeft op geen van die vier terreinen een gunstige invloed, aldus het platform.
Een nieuw stelsel, ruimte op de woningmarkt én meer zekerheden
Hoe dat beter kan? Het SER Jongerenplatform adviseert over de invulling van een nieuw studiefinancieringsstelsel. Met als belangrijkste bouwstenen: herinvoering van een basisbeurs en een verruiming van de aanvullende beurs. En daarnaast een compensatieregeling voor de studenten die tussen 2015 en 2019 aan hun studie begonnen, en nog nauwelijks konden profiteren van de verbeterde kwaliteit van het onderwijs.
Een nieuw stelsel biedt jongeren grotere financiële mogelijkheden, maar er is meer nodig. Het platform benadrukt dat er ook meer ruimte op de woningmarkt nodig is voor jongeren, en meer sociale en economische zekerheden, waaronder een hoger wettelijk minimum (jeugd)loon.
‘Aan alle kanten neemt de druk toe’
August de Heij, studieadviseur Universiteit van Amsterdam
“Studenten komen bij me met allerlei vragen. Zit ik wel op de goede plek? Hoe kan ik dit regelen? Waar kan ik dat vinden? Er zijn natuurlijk allerlei keuzemomenten in een studieloopbaan waarbij studenten wel wat hulp kunnen gebruiken.
“Studenten zijn geneigd zich te vergelijken met hun peers, op Instagram bijvoorbeeld: ‘Hé, die heeft alles goed voor elkaar!’, ‘Die ziet er goed uit op de foto!’. Succesvol zijn is steeds belangrijker, waarmee ook de angst om fouten te maken toeneemt. Dat is jammer, want fouten maken is essentieel voor een leerproces. De universiteit zou een plek moeten zijn waar dat mag, waar je de ruimte ervaart om je te ontwikkelen.
Psychische impact
“Het leenstelsel is een van de factoren die die ruimte onder druk zet. Je moet binnen een aantal jaren een diploma halen. Kies je de verkeerde studie en wil je switchen dan gaat je dat gelijk geld kosten. En ondertussen dien je ook aan je cv te denken. Oh, en dan is er nog het gerommel op de huizenmarkt, en de weerslag die dat heeft op de kamerprijzen. Om over de impact van corona nog maar te zwijgen. Aan alle kanten neemt de druk toe.
“De psychische impact daarvan kan groot zijn. Onlangs was ik hierover in gesprek met een meisje, die tegen overbelasting aanliep. ‘Het zou je misschien helpen’ zei ik, ‘om een periode een vak minder te doen’. ‘Geen optie’, zei ze. ‘Mijn familie heeft hoge verwachtingen van mij.’
“De herinvoering van de basisbeurs zou de druk bij studenten kunnen verlichten. En, ook heel belangrijk, het kan verdere tweedeling in de maatschappij voorkomen. Iedere jongere in Nederland, hoe de financiële situatie (van hun ouders) ook is, zou toegang moeten hebben tot onderwijs. Dat moet het uitgangspunt blijven.”
‘Een huis kopen zal moeilijk worden’
Sofya Wattjes, studeert Ruimtelijke ontwikkeling aan de Hogeschool van Rotterdam
“In augustus 2019 verkaste ik naar Rotterdam. En het ging lekker. In mijn studie kon ik mijn voorliefde voor architectuur verbinden aan sociale vraagstukken: wat is nodig om een goed leefmilieu te creëren? En mede dankzij een bijbaan in de horeca kreeg ik ook al snel een leuk sociaal netwerk.
“Maar na een halfjaartje kwam corona. Zoals veel studenten ging ik weer bij mijn ouders wonen, al hield ik mijn kamer nog even aan. Iedereen dacht: dat virus is zo weer weg. En toen in de zomer van vorig jaar de maatregelen wat versoepeld werden, heb ik nog een tijdje in Rotterdam gewoond en gewerkt. Maar in de tweede lockdown ging mijn werkgever failliet en was ik m’n baan kwijt. Het was ook voor mij de druppel. Ik heb m’n kamer opgezegd en zit sindsdien weer thuis in Zutphen.
Honderd euro meer geleend
“Ik heb ruim geleend. Niet maximaal, maar wel honderd euro meer dan strikt noodzakelijk. Het bijbaantje gaf me een extra, om ook wat leuke dingen te kunnen doen. Ik weet dat ik een schuld opbouw, maar daar kies ik bewust voor. Ik had ook in Deventer kunnen gaan studeren, vlak bij huis, maar ik wilde juist naar een grote stad. Dat past beter bij m’n studie en ik wilde ook echt van het studentenleven gaan genieten.
“Ik maak me geen zorgen over de toekomst. Nog niet. Ja, het zal moeilijk worden om een huis te kopen, maar dat zijn vragen voor later. Voorlopig ben ik nog niet uitgestudeerd.”
‘De rugzak die studenten meetorsen wordt elke maand zwaarder’
Maurice Knijnenburg, voorzitter SER Jongerenplatform
“De doelmatigheid van het leenstelsel is bewezen. Jongeren studeren sneller af. Het is kostenefficiënter geworden. Maar daar houden de voordelen op. Jongeren merken niets van die papieren werkelijkheid. Zij ervaren heel andere dingen, gaan gebukt onder prestatiedruk. Hun leven is omgeven door onzekerheid.
“Ze ervaren dat de ruimte om je op een andere manier te kunnen ontwikkelen kleiner en kleiner wordt. Terwijl juist de studententijd een stimulans zou moeten zijn voor een brede ontwikkeling. Door vrijwilligerswerk te doen of actief te zijn voor een studentenorganisatie, bijvoorbeeld.
“En dan is er nog dat flinke leenbedrag, dat afhankelijk van je opleidingsniveau gemiddeld tussen de 22.000 en 30.000 euro uitkomt. Eerder concludeerde het SER Jongerenplatform al dat jongeren de mijlpalen in het leven uitstellen. Ze blijven langer thuis wonen, kopen later een huis, stichten later een gezin. Daar zit veel onzekerheid achter. Het leenstelsel voegt daar alleen maar aan toe.”
Je flexbaantje ben je zo kwijt
“In de verkenning hebben we ons vooral gericht op de vraag: wat doet het leenstelsel nu eigenlijk met studenten? Dan blijkt dat veel jongeren afhankelijker zijn geworden van hun ouders, juist in een fase waarin je zelfstandiger wilt worden. En als ouders dus niet kunnen bijdragen, moet je als student flink lenen. Dat versterkt de tweedeling die we juist willen verkleinen, het doet de kansengelijkheid juist afnemen.
“Een nieuw stelsel moet aan een aantal voorwaarden voldoen. Allereerst moet het inkomensondersteuning bieden: een tegemoetkoming voor de belangrijkste dagelijkse kosten, voor wonen, levensonderhoud en studie. Een tweede vereiste is dat het de afhankelijkheid van ouders of verzorgers verkleint. De portemonnee van je ouders moet geen verschil maken voor de toegankelijkheid van het onderwijs. Een derde vereiste is dat het stelsel juist proactief bijdraagt aan het toegankelijker maken van onderwijs.”
‘Er moet ruimte zijn voor een vergissing’
Nathalie Rompen, hbo-counselor MBO College Airport & Amstelland
“Binnen het college probeer ik de banden tussen het mbo en het hbo te versterken. Ik geef voorlichting, leg contacten en probeer vraagstukken van collega’s op te pakken. Studenten die er met de studieloopbaanbegeleider niet uitkomen, met keuzestress kampen of en met aanvullende vragen rondlopen, kunnen ook bij mij aankloppen.
“Sommige mbo-opleidingen geven studenten de mogelijkheid om direct door te stromen naar een verwante hbo-opleiding. Zo kun je met een diploma Vliegtuigtechniek terecht op de opleiding Aviation aan de Hogeschool van Amsterdam. Soms kan het ook niet, zoals bij de opleiding voor steward of stewardess; studenten van dergelijke opleidingen zie je veel breder uitwaaieren. Naar een talenstudie of een communicatieopleiding, bijvoorbeeld.
“Voor studenten die zo’n stap zetten, spelen financiën absoluut een rol. Sommigen willen sowieso niet lenen en werken liever flink bij. Maar hogescholen adviseren maximaal zestien uur te werken naast je opleiding. Een deel concludeert daarom: het hbo is voor mij niet haalbaar. Het gaat dan vooral om studenten met minder draagkrachtige ouders.”
Meer lezen? SERmagazine verschijnt ook 5 keer per jaar als papieren tijdschrift.
“Mbo-studenten met een afgeronde opleiding zitten ook al wel in een andere levensfase dan havisten die aan een hbo-studie beginnen. Ze hebben al een startkwalificatie, ze zijn klaar voor de arbeidsmarkt.
“Het leensysteem heeft de druk op het beslismoment vergroot. Sommige studenten aarzelen bij een vervolg op het hbo, zeker als die opleiding niet verwant is. Want als ze de verkeerde keuze maken, dan kost dat direct geld. Dat zou anders moeten, denk ik. Er zou ruimte moeten zijn om een vergissing te kunnen maken.
“Keert de basisbeurs terug, dan vermoed ik dat de leenangst bij studenten afneemt. Het scenario van zo’n grote schuldenlast verdwijnt en voor sommige studenten zal dat echt het verschil maken.”
Verkenning Studeren zonder druk: voorstel voor een nieuw stelsel van studiefinanciering
Welke impact heeft het sociaal leenstelsel op de financiële positie en de vervolgstappen in het leven van jongeren? In de verkenningStuderen zonder druk: voorstel voor een nieuw stelsel van studiefinanciering brengt het SER Jongerenplatform de gevolgen in kaart. Het concludeert dat het leenstelsel een ongunstige invloed heeft op onder meer de zelfstandigheid, het toekomstperspectief, welzijn en weerbaarheid, kansengelijkheid en brede ontwikkeling van jongeren. In de verkenning geeft het platform daarnaast bouwstenen voor passende alternatieven.
