Welvaart gaat niet alleen over geld. Het gaat ook over sociale samenhang, gezondheid en een goede leefomgeving. Hoe kunnen beleidsmakers dit maatschappelijk welbevinden meenemen in hun besluitvorming? Onderzoeksinstituut TNO ontwikkelde er een model voor. Projectleider Josephine Sassen-Van Meer licht toe.
Tekst: Dorine van Kesteren
Aan het woord
Sassen-Van Meer: “De laatste jaren is het inzicht gegroeid dat het niet meer houdbaar is om alleen te sturen op economische groei. Welvaart en vooral welzijn hebben veel meer dimensies. Zaken als veiligheid, gezondheid, autonomie, financiële stabiliteit, sociale verbondenheid en een prettige leefomgeving zijn van wezenlijk belang voor onze kwaliteit van leven. En dan gaat het niet alleen om het hier en nu, maar ook over elders en later.
“Wereldwijd verleggen dus steeds meer landen de focus naar maatschappelijk welbevinden: de mate waarin mensen zich fysiek, mentaal en sociaal goed voelen. Maar de grote vraag is natuurlijk hoe je als beleidsmaker nu van tevoren bepaalt welke gevolgen jouw plannen daarvoor hebben.”
Lees waarom de SER al 30 jaar hamert op het belang van brede welvaart.
“Zeker. De lancering van die monitor in 2018 was een goede eerste stap. Maar er is meer nodig: de monitor kijkt terug – en niet vooruit. Ons model maakt het mogelijk om al tijdens de beleidsvorming de effecten op het welbevinden in kaart te brengen.”
“In 2019 zijn we begonnen met een multidisciplinaire groep van wetenschappers, met onder meer een politicoloog, gedragswetenschapper, wiskundige, ethicus en AI-expert. Samen hebben we de WISE Cube ontwikkeld. Dat is een interactief dashboard dat inzicht biedt in de gevolgen van een beleidsoptie op het welbevinden per bevolkingsgroep. Veel beleidsopgaven zijn zogeheten wicked problems: alles hangt met alles samen. De stikstofproblematiek bijvoorbeeld raakt de agrarische sector, woningbouw, klimaat, voedsel, import en export..”
“Met de WISE Cube presenteren we het probleem zo dat het zijn complexiteit niet verliest, maar wel enigszins behapbaar wordt. Het is een kubus met drie assen. Op de eerste as staan de verschillende beleidsopties, op de tweede de betrokken doelgroepen en op de derde de relevante indicatoren van welbevinden. De basis hiervan is een grote set data. Vervolgens kun je in één oogopslag zien hoe een beleidsoptie uitpakt voor het welbevinden van iedere doelgroep.”
“Dat is onontkoombaar, het zijn nu eenmaal complexe vraagstukken. Maar dit is wel precies de discussie die we moeten voeren. Ons tweede product, de WISE Tank, is een methode om deze dialoog mogelijk te maken. Het gesprek wordt geregistreerd en geanalyseerd. Het doel is om de onderliggende feiten, normen, waarden en biases – zoals tunnelvisie – helder te krijgen. Dit helpt beleidsmakers om transparante en uitlegbare keuzes te maken.”
“Lange tijd was niet geheel duidelijk wat we precies gingen doen. Ja, we gingen ‘ongeveer’ iets doen met maatschappelijk welbevinden. In het begin was het dus noodzakelijk om een bepaalde mate van onzekerheid te tolereren, en niet iedereen vindt dat prettig.”
“Het team bestaat uit wetenschappers uit allerlei disciplines en het was lastig om dat samen te brengen. Dan kwamen we er bijvoorbeeld na een halfjaar achter dat we dezelfde term gebruikten, maar iets anders bedoelden. Al met al is het een taai en langdurig proces. Maar dat is ook wel weer logisch, omdat het om een totaal andere manier van denken en werken gaat dan we gewend zijn.”
“De kubus hebben we tweemaal getoetst. Zo wilde de gemeente Rotterdam inzicht in de gevolgen van verschillende maatregelen om een drukke en onveilige verkeerssituatie in de stad op te lossen. Wat betekenden de beleidsopties voor het welbevinden van bijvoorbeeld de winkeliers in de straat, automobilisten, wijkbewoners en winkelend publiek?”
“Daarnaast hebben we voor een aantal gemeenten in de Veiligheidsregio Rotterdam Rijnmond de gevolgen onderzocht van verschillende coronaversoepelings- en herstelmaatregelen. Bijvoorbeeld: met welke ingrepen zijn de kinderen met een onderwijsachterstand het meeste geholpen?”
“De ontwikkeling dat welbevinden centraal staat in het beleid, dat het niet meer alleen gaat om kosten en baten, is al langer gaande. Een grote groep bestuurders en beleidsmedewerkers bij ministeries en andere overheden probeert in hun werk al verder te kijken dan economische factoren, maar dat is best ingewikkeld. Ik hoop dat onze methodiek dit gemakkelijker maakt. Overigens hoef je helemaal geen techneut te zijn om te kunnen werken met de WISE Cube. Natuurlijk zit er veel technologie achter, maar de kubus is heel gebruikersvriendelijk.”
“We zijn in gesprek met de ministeries van Landbouw en van Infrastructuur en Waterstaat. Het idee is dat zij een of meerdere casussen gaan aanpakken. Op termijn zou het mooi zijn als er nog meer ministeries mee aan de slag gaan. Dit geeft beleidsmakers de kans om te oefenen met de WISE Cube en Tank: hoe werkt het en wat heb ik eraan? Op onze beurt leren wij wat er anders en beter kan, zodat de tools zo goed mogelijk aansluiten op de praktijk. ”
“Over drie tot vijf jaar wil TNO het model loslaten, dan moeten ambtenaren er zelfstandig mee kunnen werken. Tegelijk is het nooit echt af: de tijdgeest verandert en de maatschappelijke vraagstukken veranderen mee.”
“Nederland zit momenteel in een transitiefase: de omschakeling van het oude naar het nieuwe denken. Dat kost tijd, je laat nooit van de ene op de andere dag het oude achter je, maar als mens zijn we zo geprogrammeerd dat we die onzekerheid niet fijn vinden. In de tijd van de jagers en verzamelaars was er een sabeltandtijger of niet – en niks ertussenin. Toch denk ik dat we erin moeten berusten dat het nu eenmaal even zo is. Verdraag het ongemak, zie het als een kans om uiteindelijk beleid te maken dat voor meer welbevinden gaat zorgen.”
De SER introduceerde het begrip brede welvaart dertig jaar geleden. Het brede welvaartsbegrip is de basis voor alle SER-adviezen. De drie dimensies van brede welvaart komen overeen met de drie doelstellingen waarop de SER zich richt:
Lees meer over brede welvaart en waarom de SER dit belangrijk vindt.
